شناخت مکه مکرمه

مکه
مکه ‏ام القری و مرکز ظهور دین اسلام است و گذشته از شرافت و قداستی که از آغاز خلقت و به خصوص از زمان حضرت ابراهیمعلیه السلام داشت، نخستین آیه‏های قرآن کریم نیز در آنجا بر رسول خداصلی الله علیه وآله فرود آمد. و نیز آنجا زادگاه آن حضرت و امیر مومنانعلیه السلام و فاطمه زهراعلیها السلام است. مکه در ارتفاع ۳۳۰ متر از سطح دریا قرار دارد و رشته کوه‏های متعددی آن را فرا گرفته است. فاصله مکه تا بندر جده حدود هشتاد کیلومتر و درجه حرارت آن در زمستان و تابستان میان ۱۸ تا ۴۷ درجه بالای صفر متغیر است. هر چند این شهر از هزاران سال پیش به قداست معروف بوده اما سراسر این تاریخ جز آغاز و آخر آن به درستی روشن نیست. به فرموده قرآن کریم، نخستین کس ابراهیم بود که خانواده خود را در این سرزمین بی آب و علف جای داد تا این که در دوره‏های پس از آن، گروهی به نام «عمالیق» بر آن مسلط شدند. در سده چهارم میلادی بر اثر به هم خوردن اوضاع اجتماعی و اقتصادی جنوب عربستان، دسته‏هایی از مردم جنوب به دیگر نقاط شبه جزیره مهاجرت کردند. تیره‏ای که به نام «جُرْهم» معروف بودند در مکه ساکن شدند و کار اداره شهر را به عهده گرفتند. پس از آنان تیره «خزاعه» بر آنجا سلطه یافتند و در آغاز سده ششم میلادی قصی فرزند کلاب، جدّ اعلای رسول خداصلی الله علیه وآله قریش را، که در بیابان‏ها و دره‏های بیرون مکه می‏زیستند، به شهر آورد و ریاست مکه را در دست گرفت و «دار الندوه» را تاسیس کرد. دار الندوه نخستین و تنها مجلس مشاوره در سراسر عربستان بود. این مجلس سپس منزلگاه خلفا و امرا گردید، سپس اندک اندک بنای آن رو به ویرانی نهاد و سرانجام جزو مسجد گردید و امروزه هیچ نشانی از آن نمانده است.
مسجد الحرام‏
نام مسجدی است که گرداگرد کعبه قرار دارد و قدیمی‏ترین و معروفترین مسجد در تاریخ اسلام به شمار می‏رود. تاریخ نشان می‏دهد که تا پس از رحلت رسول‏ گرامی صلی الله علیه وآله مردم خانه‏های خود را نزدیک به خانه کعبه می‏ساختند، سپس در دوران خلفا از آن جلوگیری کرده و به تدریج بر مساحت مسجد افزودند؛ به شکلی که هم اکنون حدود یکصد و هشتاد هزار متر مربع مساحت دارد. شصت و دو در بزرگ و کوچک برای آن ساخته‏اند؛ سه در اصلی و بزرگ آن به نام‏های «باب العمره»، «باب السلام» و «باب ملک عبد العزیز» معروف است و بر هر یک دو مناره به ارتفاع ۹۲ متر با قاعده‏ای به ابعاد ۷ * ۷ متر قرار دارد و بر تارک هر مناره، هلالی به ارتفاع ۶/۵ متر از برنز طلاکاری است. هفتمین مناره مسجد بر در «باب الصفا» است. دو مناره بزرگ نیز که هر یک به ارتفاع ۸۹ متر است در ضلع غربی مسجد، در توسعه اخیر بنا گردیده است که بدین ترتیب تعداد آنها به نُه عدد رسیده است. مسجد با وسعت فعلی گنجایش حدود ۸۲۰ هزار نمازگزار را دارد.
خانه کعبه‏
کعبه ساختمان چهار گوشه مسقفی است در داخل مسجد الحرام که نمای ظاهری آن را سنگ‏های مایل به رنگ خاکستری تشکیل می‏دهد و در تمام مدت سال، با پرده‏ای سیاه که حاشیه فوقانی آن با نخ‏های طلایی قلاب دوزی شده، پوشیده است. بلندی خانه کعبه تقریباً ۱۵ متر است. طول ضلع درِ کعبه، یعنی از رکن اسود تا رکن عراقی ۶۸/۱۱ متر طول رکن عراقی تا شامی؛ طرفی که حجر اسماعیل در آن قرار دارد ۹ متر و ۹۰ سانتی متر طول رکن شامی تا رکن یمانی ۰۴/۱۲ متر و طول رکن یمانی تا رکن اسود ۱۸/۱۰ متر است. درِ خانه بر ضلع شرقی قرار دارد و بلندی آن از زمین دو متر است. و در تمام سال، جز هنگامی که بخواهند داخل خانه را شستشو کنند، و یا میهمانی بلند پایه از کشورهای اسلامی داشته باشند بسته است.
ارکان کعبه
هر یک از چهار ضلع خانه یا چهار رکن آن، به نامی موسوم است، رکن شمالی را «عراقی»، رکن غربی را «شامی»، رکن جنوبی را «یمانی» و رکن شرقی را «اسود» گویند. خانه کعبه مربع شکل و مسقف و داخل آن دارای سه ستون است. در بازسازی سال ۱۳۷۵ ه ش. دیوارهای داخلی آن را تعمیر و سنگ‏های جدید بر آن نصب کرده‏اند.
حجر الاسود
حجر الاسود که در رکن شرقی است و به ارتفاع تقریبی یک و نیم متر از زمین قرار گرفته، سنگی است سیاه مایل به سرخی و بیضی شکل به قطر سی سانتیمتر که در آن نقطه‏های قرمز دیده می‏شود و در پوششی از نقره قرار گرفته است.
ناودان
‏ ناودان بر بام خانه، میان رکن عراقی تا شامی و بر فراز حجر اسماعیل واقع است. گویند آن را نخست حجاج بن یوسف نهاد تا باران بر بام خانه جمع نشود. در روایت آمده است که دعا در زیر ناودان کعبه مستجاب است.
حجر اسماعیل‏
حجر اسماعیل میان رکن شامی و عراقی و با دیواره‏ای به صورت نیم دایره، به ارتفاع ۳۰/۱ و عرض ۵۰ سانتیمتر قرار دارد. گویند هاجر و اسماعیل و حدود ۷۰ پیامبر در آنجا مدفون اند.
مُلْتَزَم
‏آن قسمت از دیوار خانه، که میان حجر الاسود و درِ خانه کعبه واقع است را ملتزم نامند؛ زیرا حاجیان خود را موظف و ملزم می‏دانند که در آنجا دعا کنند.
مستجار
مستجار در کنار رکن یمانی و در قسمت مقابل درِ کعبه واقع شده و آن زمان که کعبه دو در داشته، درِ دیگر آن در این محل بوده و سپس مسدود گردیده است و گویند همان جایی است که برای فاطمه بنت اسد هنگام ولادت مولود کعبه، علیعلیه السلام شکافته شد.
شاذروان
‏برآمدگی کوتاهی را که در اطراف دیوار کعبه – جز سمت حجر اسماعیل – وجود دارد «شاذروان» نامند.
مقام ابراهیم
در فاصله حدود ۱۳ متری دیوار کعبه و در سمت حجر الاسود، بنایی با قبه‏ای کوچک و طلایی رنگ وجود دارد. درون آن سنگی است که جای پایی در آن دیده می‏شود و آن‏منسوب به‏جای پای‏ابراهیمعلیه السلام است. در گذشته، بر روی این محل قبه‏ای بزرگ از آجر و سنگ و چوب بنا شده بود
که اطراف آن را با آیات قرآن مزین کرده بودند و چون از فضای مطاف می‏کاست در سال ۱۳۸۵ ه . ق. به دستور دولت سعودی تخریب و به جای آن ضریحی کوچک به شکل کنونی ساخته شد.
پرده کعبه
بر روی کعبه پوششی است سیاه رنگ که آن را «کسوه» و یا «پرده کعبه» می‏نامند. نخستین کسی که خانه کعبه را پرده پوشانید به قولی «تُبع حمیری» پادشاه یمن بود. امیرمومنان علی بن ابی طالبعلیه السلام نیز همه ساله از عراق برای کعبه پرده‏ای می‏فرستاد. چون مهدی عباسی به خلافت رسید خادمان کعبه از انبوهی پرده‏ها بر روی کعبه شکایت کردند و گفتند بیم آن می‏رود که خانه صدمه ببیند. مهدی دستور داد پرده‏ها را بردارند و تنها یک پرده بر آن بگذارند و سالی یک بار آن را عوض کنند این سنت تا به امروز ادامه دارد. و بر آن آیه‏هایی از قرآن کریم قلاب دوزی شده است.
زمزم‏
هنگامی که ابراهیم همسرش هاجر و اسماعیل را به مکه‏ آورد و کنار کعبه سکونت داد، اسماعیل به شدت تشنه شد و مادر به دنبال آب میان صفا و مروه دوید و سرانجام جبرئیل بال و یا پاشنه پای خود را بر زمین کوفت و زمزم جوشید، پس از مدتی آثار چاه از میان رفت تا آن که عبدالمطلب بار دیگر آن را حفر نمود و از آن زمان تا کنون حاجیان از این آب بهره‏مند می‏شوند. در توسعه اخیر سالن‏های جداگانه‏ای برای زنان و مردان، در طبقه زیرزمین مطاف، در کنار چاه ساخته شده و زائران از شیرهای آبی که در آنجا نصب شده و نیز از ظرف‏های ویژه‏ای که در نقاط مختلف مسجد الحرام از آب زمزم پر می‏شود استفاده می‏کنند.
صفا و مروه‏
صفا و مروه نام دو کوهی است که در مسعی قرار دارد و در موسم حج، حاجیان هفت بار فاصله میان آن دو را طی می‏کنند. با افزایشی که در مساحت مسجد الحرام صورت گرفته، مسعی و مسجد الحرام به هم متصل شده است. طول آن ۵/۳۹۴ و عرض آن ۲۰ متر است و ارتفاع طبقه اول ۱۲ و طبقه دوم ۹ متر می‏باشد. هم اکنون قسمتی از کوه صفا باقی مانده ولی بخش عمده‏ای از کوه مروه در سال‏ ۱۳۷۴ شمسی با هدف گسترش محل، برداشته شده و تنها بخشی از کوه در محل دور زدن زیر پای سعی کنندگان باقی مانده است. مسعی مجموعاً ۱۸ در دارد.
حِرا
در شمال مکه کوهی است بلند، مشرف بر منا به نام کوه نور که در دامنه جنوبی‏اش به فاصله ۱۶۰ متری از قله آن، غاری است به نام «حرا» و یکی از مکان‏های مقدس شهر مکه است. حضرت محمدصلی الله علیه وآله پیش از بعثت، در آنجا با خدا خلوت می‏کرد و نخستین آیه‏های قرآن در آنجا بر پیامبر نازل شد.
زادگاه رسول خداصلی الله علیه وآله
‏رسول خداصلی الله علیه وآله در خانه‏ای، در شعب ابی طالب چشم به جهان گشود. چون آن حضرت از مکه به مدینه هجرت کرد، عقیل آن خانه را گرفت و سپس به محمد بن یوسف ثقفی فروخت، سپس خیزران مادر هارون، آن را مسجد کرد تا مردم در آن نماز بگزارند. در سال ۱۰۰۹ ه . ق. سلطان محمد پسر سلطان مراد آن را از نو عمارت کرد و برای آن قبه و مناره ساخت و موذن و خادم و امام جماعت گمارد. آن جا اکنون کتابخانه عمومی شهر مکه است.
دار ارقم
‏این همان منزلی است که پیامبرصلی الله علیه وآله و مسلمانان نخستین، در آغاز اسلام، پنهانی در آنجا جمع می‏شدند و خدا را عبادت می‏کردند. دار ارقم نزدیک صفا و خارج مسجد الحرام بوده است. سپس در آن جا کتابخانه‏ای ساختند که در سال ۱۳۹۵ ه . ق. ویران شد. و در توسعه‏ای که در زمان سعود بن عبدالعزیز صورت گرفت، داخل مسجد گردید.
غار ثور
کوه ثور در سه کیلومتری جنوب شهر مکه و در جنوب منطقه‏ای به نام «مسفله» قرار دارد که غار ثور بر روی آن واقع است. این غار به ثور بن عبد مناف منسوب بوده و پیامبرصلی الله علیه وآله هنگام هجرت به طرف مدینه، سه شبانه روز در آن پنهان شدند و خداوند با بستن تار عنکبوت بر دهانه غار، آن حضرت را از شر مشرکان نگاه داشت و پس از رفع خطر به مدینه هجرت کرد.
شعب ابی طالب‏
شعب ابی طالب، یا شعب علی، جایی است که مشرکان مکه پیامبرصلی الله علیه وآله و بنی هاشم را حدود سه سال در آنجا محصور کردند و مردم را از دیدار و معامله با آنان منع نمودند. این دره به سوی کوه ابوقبیس سرازیر است و همان جایی است که کتابخانه مکه – هم اکنون – در آن جاست و در کنار مسجد الحرام واقع است.
عرفات‏
صحرایی است، در شرق مکه اندکی متمایل به جنوب در فاصله بیست و یک کیلومتری، بر سر راه طائف. گفته‏ اند در آنجا آدم و حوا با هم آشنا شدند. در جهت شمالی این دشت کوهی است که آن را جبل الرحمه یا جبل عرفات نامند. صحرای عرفات در این سال‏ها درختکاری شده و هر حاجی باید از ظهر روز نهم ذوالحجه تا غروب شرعی آن روز، در این صحرا به قصد قربت وقوف نماید.
مشعر الحرام‏
مشعر یا مزدلفه جایی است که حاجیان پس از عرفات‏ بدان جا می‏روند و تا سر زدن آفتاب در آن می‏مانند. مشعر میان دو تنگنای عرفه از یک سو و محسِّر از سوی دیگر واقع شده است.
منا
دره‏ای است به عرض تقریباً پانصد متر و طول حدود سه کیلومتر و نیم که حاجیان باید از طلوع خورشید روز دهم تا ظهر روز دوازدهم – جز ساعاتی که اجازه داده شده – آنجا را ترک نکنند و در آن مکان بمانند. آن جا را «مُنی»، «مَنی‏» و «مِنی‏» هر سه خوانده‏اند و برای هر یک وجه تسمیه‏ای نیز ذکر کرده‏ اند.
جمرات‏
جمع جمره، به معنای توده‏ای از سنگ است. جمره‏های سه گانه، در منا و نزدیک به مکه است. نوشته‏اند در اینجا بود که آدم شیطان را که در پی وی می‏رفت با افکندن سنگ ریزه از خود راند. و حاجیان با تاسی به آن حضرت و به عنوان یک واجب دینی، روزهای ۱۰ تا ۱۲ به طرف ستون‏های سنگی هر یک از جمره‏ها سنگ پرتاب می‏کنند.
مساجد مکه
‏مسجد تنعیم
‏این مسجد نزدیک‏ترین مسجد به حدود حرم، و در راه مدینه واقع است که غالباً برای عمره مفرده از این مسجد محرم می‏شوند.
مسجد جن
‏این مسجد در پایین کوه حجون، به سمت حرم، حدود ۵۰ متر پس از پل حجون و نزدیک قبرستان ابوطالب واقع است. سبب نامیده شدن آن به جن، آن است که سوره مبارک جن در این مکان بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شد. نام دیگر آن مسجد الحرس است.
مسجد خَیف
مسجد خیف بزرگ‏ترین مسجد منا است و در سمت جنوبی و بر جانب چپ کسی است که از سوی عرفات به منا می‏آید. گویند رسول خداصلی الله علیه وآله در حجه الوداع خیمه خود را در این مکان زد و در جایی که محراب مسجد است، پنج نماز، از نماز ظهر تا نماز صبح خواند.
معتمد عباسی به سال ۲۵۶، محمد بن علی اصفهانی به سال ۵۵۹، ابن مرجانی به سال ۷۲۰، قایتبای به سال ۸۷۴، سلطان محمد قزلویه به سال ۱۰۷۲ و سلیمان آغا از جانب سلطان محمد به سال ۱۰۹۲ هر یک تعمیراتی در آن انجام داده‏اند. و در سال‏های اخیر بنای قدیمی ویران و مسجد زیبا، با گنجایشی وسیع در آن مکان، ساخته شده است. این مسجد تنها در ایام منا باز است و متاسفانه اجتماع افراد بی سرپناه در آنجا مانع از حضور زائران – جز در اوقات نماز – می‏شود و به سختی می‏توان در آنجا نماز گزارد.
قبرستان ابوطالب‏
محوطه وسیعی است که در کنار پل حجون قرار دارد و اکنون گورستان مردم مکه است. در گذشته به نام «شِعب ابی دُب» معروف بوده و عبدمناف، عبدالمطلب، ابوطالب، خدیجه کبریعلیها السلام و تعداد زیادی از صحابه، تابعین و علما در آنجا مدفون اند. برخی به غلط گمان کرده‏اند شعب ابی طالب این‏جاست. نام این قبرستان، مَعلاه است ولی در میان ایرانیان به قبرستان ابوطالب شهرت دارد.